معرفی ارگ کریم خان زند

 

یادگاری ارزشمند از دوران زندیه است
یکی از آثار تاریخی مهم شیراز است.
شب های دلپذیری را می توانید در کنار این ارگ سپری کنید و از دیدن شکوه آن لذت ببرید.

آشنایی با ارگ کریم خان | یادگار دوران زند

در مرکز شهر شیراز و شمال شرق میدان شهدا، بنایی عظیم توجه را به خود جلب می کند که یادگاری ارزشمند از دوران زندیه به شمار می رود. نامش ارگ کریم خان است و با دیوار و برج و بارو از دیگر قسمت های شهر متمایز می شود. اَرگ گونه‌ای از ساختمان‌های بلند و محصور است که نمونه های متنوعی از آن در معماری قدیم به چشم می خورد. این واژه در لغت نامه هخدا به قلعه کوچکی گفته می شود که در میان قلعه‌ای بزرگ ساخته شده باشد. بسیاری بر این عقیده اند که ارگ کریم خان نشانه ای از ارگ های دیگر همچون بم ندارد. گفته می شود کریم خان زند تحت تاثیر معماری صفویه میدان بزرگی را در شهر شیراز ساخت و ضلع غربی این میدان را به کاخ اندرونی خود و جایی برای اسکان خانواده سلطنتی اختصاص داد که به اشتباه آن را ارگ نامیدند.

این ارگ زمانی محل زندگی کریم خان زند بود و به همین سبب با نام کریم خانی مشهور شد. ارگ کریم خان سرد و گرم روزگار را چشید و پا برجا ایستاد تا امروز به یکی از مهم ترین دیدنی های شیراز و برجسته ترین یادگاری سلسله زندیه بدل شود و گردشگران را به سوی خود بکشاند. این بنا در ۱۴ خرداد ۱۳۵۱ با شماره ۹۱۸ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

تاریخچه ارگ کریم خان زند

کریم خان پس از تکیه زدن بر تخت سلطنت، شیراز را به عنوان پایتخت پادشاهی اش برگزید و به مرور زمان سازه های متعددی را در آن بنا نهاد. وی طرح جالبی از ساخت و ساز را در سر داشت؛ این طرح آمیزه‌ای از معماری خاص صفوی و یادمان‌های به جا مانده از تخت جمشید بود که چهره شیراز را دگرگون می کرد.

ارگ کریم خان یکی از همین بناها بود که بین سال های ۱۱۴۵ تا ۱۱۴۶ خورشیدی ساخته شد تا محل استقرار حکومت باشد. کریم خان بهترین معماران آن دوران را به کار گماشت تا شاهکاری را برای او خلق کنند. مصالح این بنا از بهترین نوع و از داخل و خارج کشور تهیه شدند و ساخت بنا در کمترین زمان ممکن به پایان رسید.

با از هم پاشیدن سلسله زندیه و روی کار آمدن قاجارها، این بنا به محل زندگی فرمانروایان محلی تبدیل شد. عبدالحسین میرزا فرمانفرما، شاهزاده قاجاری، در دوره حکمرانی اش بر فارس دستور داد تا مینیاتورهای نقاشی شده در این بنا را مرمت کنند و چهره این ارگ را سر و سامان دهند.

هر کدام از فرمانروایان، با اعمال سلیقه شخصی خود، دخل و تصرف هایی در بنا ایجاد کردند که از جمله آنها ایجاد عمارت هایی در حیاط بود که چهره نامناسبی به ارگ داد. آنها نقاشی‌های دوران زندیه را نیز پوشاندند و تزیینات دیگری را ایجاد کردند. برای انجام این کار سطح دیوار را با تیشه تراشیدند چرا که گچ به راحتی روی لایه‌های قبلی گچ قرار نمی گرفت.

در زمان سلطنت سلسله پهلوی و در سال ۱۳۱۰ به دنبال ساخت مرکز شهربانی، ارگ به عنوان زندان مورد استفاده قرار گرفت و متحمل آسیب هایی جدی شد. در سال ۱۳۵۰ مسوولیت این ارگ را برعهده اداره فرهنگ و هنر وقت گذاشتند و ارگ کریم خان تحویل دفتر فنی حفاظت آثار باستانی شد. امروزه نیز این بنای عظیم زیر نظر سازمان میراث فرهنگی جمهوری اسلامی ایران اداره می‌شود.

هوشنگ اسفندیاری – سرپرست کارگاه مرمت ارگ کریم خان- پژوهشی را در رابطه با بنای ارگ کریم خان زند انجام داده و به نکاتی درباره معماری و توصیف محوطه و نقوش و تزیینات این بنا دست یافته است. امروزه قسمت‌هایی از این بنای ارزشمند توسط گروه‌های کارشناس مرمت احیا شده‌ اند اما هنوز هم جای قسمت‌هایی از طرح‌ها و نقاشی‌ها و مقرنس‌های سقف ها در این اثر خالی است و روز به روز بر شدت آسیب افزوده می شود.
معماری

مساحت ارگ برابر ۴۰۰۰ متر مربع است و در مرکز محوطه ای به مساحت ۱۲۸۰۰ متر مربع قرار دارد. در ساخت مجموعه ارگ کریم خان از دو معماری مسکونی و نظامی استفاده شده است. در بیرون بنا این معماری نظامی است که جلوه گری می کند. ۴ برج با ارتفاع ۱۴ متر و دیوارهای مرتفع ۱۲ متری که ضخامت شان در پایه ۳ متر و در بالا ۲٫۸ متر است، حکایت از کاربری دفاعی بنا دارند. خندقی که در آن زمان دور تا دور بنا وجود داشته نیز نشان دهنده امنیت بالا و اهمیت ویژگی دفاعی بنا است. نکته جالبی که در مورد برج ها وجود دارد این است که یکی از آنها مانند برج پیزا کج شده بود. این مساله در آن زمان به جاذبه ای برای این سازه تبدیل شد اما روند توقف کج‌شدگی این برج باید به لحاظ فنی و مهندسی مورد بررسی بیشتری قرار گیرد.

در بخش درونی ارگ اما با فضای متفاوتی مواجه می شویم؛ فضایی با ایوان‌ها و اتاق‌های نقاشی شده، آبنماها و باغچه‌ها که همگی از ظرافت خاصی برخوردارند. در هر یک از اضلاع شمال، جنوب و غرب بنا یک ایوان دیده می شود که شش اتاق مسکونی در دو طرف آن قرار دارد. ضلع شرقی سازه نیز به حمام خصوصی و برخی امکانات خدماتی اختصاص یافته است. همگی اینها ویژگی مسکونی ارگ را نشان می دهند.

بیشترین مصالح به کار رفته در بنا آجر و سنگ است. سنگ مرمرهای بنا را از تبریز به اینجا آورده اند و سنگ آهک هایی نیز در ساختار بنا دیده می شود که معروف به گندمک هستند. بر روی سنگ‌ها علامت هایی به چشم می خورد که منحصر به سنگ‌تراشِ سازنده آن قطعه بوده و به منزله مهر سنگ‌تراش هستند.

بخش های مختلف ارگ کریم حان

در ادامه با نگاهی ریزبینانه تر با بخش های مختلف این اثر آشنا می شویم.

۱- محوطه و نمای بیرونی

دیوار های آجری کنگره دار با ارتفاع ۱۲ متر قسمت بیرونی ارگ را تشکیل می دهند که بسیار ضخیم و نفوذناپذیر هستند و بیشترین ضخامت دیوارها در این بنا متعلق به دیوارهای بیرونی ارگ است. در لبه‌های دیوار جان پناه های متعددی به چشم می خورند که فضای بسیار مناسبی جهت دیده‌بانی و تیراندازی به هنگام جنگ بوده اند. در این دیوارها درقسمت بالا ناودان هایی سنگی جهت باران تعبیه شده است و نیز مزغله هایی (شکاف) جهت تیراندازی دیده می شود.

در هر گوشه از این دیوارها یک برج ۱۴ متری از لاشه سنگ و شفته آهک ساخته شده است که عمق پی هر یک از آنها به ۶ متر می رسد. این برج ها سه طبقه مجزا دارند و راه پله‌هایی به صورت دَوَرانی دسترسی به طبقات مختلف آنها را ممکن می کنند. در طبقات این برج ها دو اتاق وجود دارد؛ یکی جهت استراحت نگهبانان و دیگری برای نگهداری اسلحه. این برج ها دری به پشت دیوارها دارند و دسترسی به آنها از درون ارگ ممکن است.

طرح این برج‌های دایره‌ای شکل در چهار گوشه بنا، به وفور در پلان کاروانسراهای دوره صفوی به چشم می خورد. در هنگام ساخت برج شمال غربی معماران به این نتیجه رسیدند که خاک این قسمت برای ایجاد برج بزرگ ارگ مناسب نیست و ممکن است در آینده سازه نشست کند. به همین علت محل ساخت بنا را چند متر به سمت غرب کشیدند و شکل کلی این بنا به صورت یک ذوزنقه‌ ناقص درآمد.

در نمای بیرونی ورودی ارگ یک تابلوی کاشیکاری متعلق به دوره قاجار دیده می شود که صحنه نبرد رستم با دیو سفید را به تصویر کشیده است. در ضلع شرقی بالای در ورودی در قسمت داخلی بنا نیز کاشیکاری هایی وجود داشته که امروزه کاملا از بین رفته است.

به طور کلی در ظاهر بنا و حتا در محوطه داخلی تزیین زیادی دیده نمی شود و تنها تزیینات موجود، در نمای داخلی اتاق ها هستند. تنها تزیینات بیرونی، نقوشی در طرح‌های نیمه خوشه انگوری و رفت و برگشت مثلث، لوزی، زیگزاگ و ترنج هستند که با آجر ایجاد شده اند.

در دور تا دور لبه بام، چندین شیرسر دیده می شود. شیرسر نوعی سایبان از جنس چوب است که تزیینات ظریف و زیبایی دارد و علاوه بر دادن جلوه متفاوت به ساختمان کاربردهایی همچون جلوگیری از تابش نور آزار دهنده آفتاب و ایجاد سایه نیز داشته است. این عنصر سر پناهی برای مواقع بارش باران و برف نیز بوده و از نمای ساختمان در برابر نزولات آسمانی نیز محافظت می کرده است.

شیرسرها در ارگ کریم خان از تابش مستقیم خورشید در ظهر تابستان به داخل اتاق‌ها جلوگیری می کردند و در هنگام بارندگی محافظ خوبی برای پنجره‌های بزرگ گره چینی بودند.
۲- اتاق ها

قسمت‌های مسکونی ارگ در ضلع‌های شمالی، غربی و جنوبی آن قرار دارند. در هر کدام از این بخش ها ایوانی با دو ستون سنگی دیده می شود که شش اتاق در دو طرف خود دارند. جالب است بدانید در زمان قاجار ستون های سنگی ایوان ها را با یکدیگر جا به جا کردند.

در داخل اتاق ها این عناصر معماری دیده می شوند:

دوال و تاقچه پایین و بالای آن: دوال عنصری است که بعد از کلاف بندیِ پای طاق ها و بر روی پنجره ها، جرزها و بالای تاقچه ها می سازند. این عنصر با گچ و به شکلی ساده که برجسته تر از دیوار است ساخته می شود. داخل طاقچه‌های بالای دوال مزین به نقوش تذهیبی است که از سه بخش تشکیل شده است: یک نقش بزرگتر در وسط و نقش شاپرک در بالا و پایین آن. بالای تاقچه های پایین نیز کتیبه هایی دیده می شوند که چهره خاصی به بنا بخشیده اند.

سردر: به مدخل اصلی ورودی اتلاق می شود.

ازاره‌ها: قسمتی از پایین دیوار که آن را با سنگ و کاشی می پوشانند.

ارسی: پنجره مشبکی که به صورت بالارو باز می شود و تزیینات شیشه رنگی نیز در آن استفاده می کنند.

پستو: اتاق کوچکی که در پشت اتاق دیگری می سازند تا اشیا و لوازم خانه را در آن نگهداری کنند.

مقرنس: یکی از عناصر تزیینی معماری و پرکاربرد در زیباسازی بناهای ایرانی همچون مساجد و آرامگاه‌هاست. مقرنس‌ها طبقاتی روی هم ساخته شده هستند که برای آرایش بناها یا برای تبدیل از یک شکل هندسی به شکل هندسی دیگر به کار می‌روند. نقوش مقرنس سقف ها در هر یک از اتاق های ارگ کریم خان کاملا منحصر به فرد است. تنها در دو اتاق در ضلع شمالی و جنوبی سقف ها مقرنس کامل دارند و دو برابر طاق های معمول در ارگ بر روی آنها کار شده است.

قطاربندی: مقرنسی است كه در یک خط مستقیم كار شده باشد مانند مقرنس بین طاق و ديوار‌های یک اتاق.

اتاق‌های ارگ کریم خان از داخل به هم مرتبط هستند و بدون بیرون آمدن از فضای داخلی می توان در آنها رفت و آمد داشت. ورودی اتاق‌ها دقیقا رو به روی هم قرار دارند و تنها یک فضای راهرو مانند بین دو اتاق دیده می شود. اتاق های کوچک، بالای راهروها قرار گرفته اند. چهار اتاق در هر ضلع مزین به مقرنس و تزییناتی چنینی هستند؛ اما در نقاشی آنها از مواد و مصالح با کیفیت پایین استفاده شده است.

در قسمت پشتی اتاق های کوچک، پستویی وجود دارد. در هر ضلع در دو طرف شاه نشین راهروهای کوچکی نیز تعبیه شده است که راه ارتباطی با محوطه محسوب می شوند و هیچ ارتباطی با اتاق های اصلی ندارند. در راهروها اتاق های کوچکی نیز ساخته اند که توسط پلکانی به راهروی پایین متصل می‌شوند و بیشتر جهت استراحت غلامان مورد استفاده قرار می گرفتند.

۳- شاه نشین

شاه‌نشین قسمتی آفتاب گیر از خانه است که بزرگتر و دارای سقفی مرتفع تر از سایر اتاق ها بوده و به آن سه دری یا پنج دری نیز می گویند. در اضلاع شمالی، غربی و جنوبی ارگ کریم خان شاه نشین هایی وجود دارد که با عنوان تالار بلندپایه یا بهشت پیرایه نیز خوانده می شود.

شاه نشین شمالی مناسب زمستان است و به هنگام برودت هوا مورد استفاده قرار می گرفته است. دو ستون جلوی این شاه نشین از سنگ یکپارچه معروف به گندمک ساخته شده اند و بر روی آنها تزیینات گل شاه عباسی دیده می شود. در این شاه نشین یک نیم کاسه مقرنس وجود دارد که رو به حیاط است و زیر آن بخاری قرار دارد. قسمت دوال زیر سقف نیز با مقرنس تزیین شده و سقف کاذب چوبی داشته است. اتاق های شمالی کاملا قرینه قسمت جنوبی هستند.

شاه نشین اصلی، شاه نشین ضلع غربی است که که کاربردی تابستانه دارد و روبه روی حوض بزرگ واقع شده است. این شاه نشین ستون های چوبی با تزیینات مارپیچ دارد. چوب این ستون ها یک تکه و از درخت سرو است و در قسمت بالای آن تزیینات مقرنس خودنمایی می کند.

شاه نشین جنوبی در تمام ایام سال مورد استفاده قرار می گرفته و فضایی چهارفصل بوده است.
۴- حوض های آب و سیستم آبرسانی

آب ارگ کریم خان از آب قنات رکن آباد معروف به رکنی تامین می شده است؛ این آب بهترین آب شیراز از لحاظ املاح معدنی بوده و امروزه با خراب شدن این قنات سیستم آبرسانی ارگ نیز از میان رفته است.

در جلوی هر ایوان، حوض چهارگوشی وجود دارد. حوض های مجموعه ارگ کریم خان از سنگ‌های یکپارچه هستند و فواره هایی در آنها دیده می شود. جنس سنگ این حوض ها از نوع آهکی است که به اتابک شهرت دارد. این نوع حوض ها در برابر آب و فرسایش آن مقاومت بسیار خوبی از خود نشان می دهند.

آبراهه‌ای در امتداد حوض‌های شمالی و جنوبی مجمموعه وجود دارد که در انتها به یک گودال مکعب شکل سنگی می رسد.
۵- حمام ارگ

حمام ارگ را می توان جزو اولین حمام‌های اختصاصی با این سبک در ایران به شمار آورد. این حمام دست نخورده ترین بخش ارگ بوده و برای استحمام خانواه سلطنتی کاربرد داشته است. این حمام مانند بسیاری از حمام های قدیمی سربینه (رختکن) دارد که در آن چهار سکو جهت نشستن و تعویض لباس دیده می شود. در زیر سکوهای سربینه می توان محل گذاشتن کفش و بسته لباس را نیز مشاهده کرد.

در وسط سربینه حوض هشت گوشی خودنمایی می کند و در گوشه ای از این قسمت محلی برای گرم کردن فضا توسط آتش و درست کردن چای و قلیان تعبیه شده است.

سربینه تنها محل تعویض لباس نبوده و کارهای دیگری نیز در آن صورت می گرفته است که برخی از آنها عبارتند از: حجامت، خالکوبی، مشت و مال، صحبت کردن، صرف چای و قلیان کشیدن و …

یک راهرو سربینه را به گرم خانه متصل می کند که شامل ۳ قسمت است: فضای گرم خانه، خزینه و نورخانه

خزینه نیز دارای چند قسمت است که عبارتند از: دیگ مسی نصب شده در وسط که در زیر آن آتش روشن می کرده اند و دو حوض طرفین با آب ولرم.

کانال‌هایی جهت جریان هوای گرم در گرم خانه وجود دارد که به زیر دیگ خزانه متصل هستند.