بیماری سل چیست
آشنایی با بیماری سل
سل یك بیماری عفونی واگیردار می باشد . بیماری سل از سال های بسیار دور وجود داشته و افراد بسیار مشهوری نیز در دنیا به این بیماری مبتلا شده اند. این بیماری از قدیم در كشور ما شناخته شده بود. در گذشته به اشتباه تصور می كردند كه نفرین كسی و یا شدت غم و غصه علت اصلی ابتلا به بیماری سل است.
بیماری سل
در كتاب های غربی به این بیماری توبركولوز (Tuberculosis) و به اختصار «تی بی» (TB) گفته می شود. بیماری سل یكی از مهمترین بیماریهای عفونی قرن حاضر می باشد كه توانائی درگیر نمودن كلیه ارگان های بدن را دارد ولی ریه ها بیشتر به سل مبتلا می شوند. از سال ۱۹۸۲ همه پزشكان دنیا معتقد بودند كه این بیماری تا سال ۲۰۰۰ كنترل و بحث آن فقط محدود به كتب پزشكی خواهد بود، ولی این امید ده سال بیشتر به طول نیانجامد، به طوری كه در سال ۱۹۹۳ این بیماری از طرف سازمان بهداشت جهانی به عنوان یك فوریت جهانی اعـــــلام می گردد. بروز ۱۰ میلیون مورد جدید سل و درمان تنها دو سوم از آنها كه متأسفانه در بیش از ۵۰ درصد موارد درمان ناقص بوده ، عمق فاجعه را در این سالها نشان می دهد. بروز سه همه گیری از این بیماری در دو دهه اخیر دور نمای كنترل این بیماری را در آینده نزدیك بسیار مبهم نشان می دهد. ایجاد همه گیری بیماری ایدز و متعاقب آن سل مقاوم به دارو ، جهان كنونی را با تمام پیشرفت های عظیم در علم پزشكی از نظر كنترل بیماری سل ، بیش از یك قرن به عقب برگردانده است . امروزه در دنیا هر ساله بیش از ۸ میلیون نفر به این بیماری مبتلا می شوند و تاكنون یك سوم مردم جهان بدون آنكه احساس بیماری كنند به میكروب این بیمــــــــــاری آلوده شده اند.
عامل بیماری سل چیست ؟ میكروبی میله ای شكل (شبیه مداد) و بسیار كوچك به اندازه ۰۰۰۰۰۳/۰ متر وارد بدن شما شده كه تنها توسط میكروسكوپ دیده می شود. به این میكروب میله ای شكل «باسیل سل» می گویند . باسیل سل چون بسیار كوچك می باشد ، به راحتی در هوا شناور می ماند . چون عامل این بیماری میكروب می باشد ، لذا ممكن است این بیماری از شما به افراد سالم منتقل گردد.
سل چگونه از بیمار به فرد سالم منتقل می شود ؟ میكروب سل به صورت ذرات ریز وارد هوا شده و نظیر سرماخوردگی منتقل می شود . این ذرات در صورتی كه مبتلا به سل ریوی باشید توسط سرفه ،عطسه ، صحبت ، خنده و یا فریاد شما ، ایجاد و در هوا پخش می شوند . یك سرفه می تواند ۳۰۰۰ ذره میكروبی وارد هوا نماید و ۵ دقیقه صحبت كردن نیز همین تعداد ذره تولید می كند و عطسه نیز تعداد بیشتر ایجاد می نماید. این ذرات میكروبی چون بسیار كوچك هستند ، در هوای موجود در هر فضای بسته برای مدت طولانی می توانند به طور معلق باقی بمانند. میكروب سل در خلط كاملاً خشك شده و یا در گرد و غبار معلق پس از ۸ تا ۱۰ روز از بین می رود. این میكروب در خاك سرد و سایه دار حداقل ۶ ماه زنده مانده و در خلط در حال پوسیدن و تجزیه ، هفته ها و ماهها مقاومت دارد. لذا هوای اطاق آلوده شده به میكروب سل توسط شما ، می تواند حتی در زمان غیاب شما نیز موجب انتقال بیماری گردد. زمانی كه فرد سالم در هوای آلوده به این ذرات میكروبی تنفس كند، میكروب سل را وارد ریه خود كرده و این میكروب خود را در عرض ۴۸ ساعت به نقاط مختلف بدن می رساند. ولی بعد از آن بدن دفاع كرده و اجازه گسترش و فعالیت را به میكروب سل نمی دهد. جهت انتقال بیماری سل ، تماس های طولانی و ورود تعداد زیاد میكروب سل نیاز است . انتقال میكروب سل از شما به اطرافیان بستگی به سه عامل واگیر بودن بیماری سل شما ، محیطی كه تماس در آن اتفاق می افتد و مدت زمان تماس دارد. بهترین راه برای توقف انتقال، دوری شما از اطرافیان و شروع درمان دارویی می باشد. شروع درمان دارویی در كاهش انتقال بیماری بسیار موثر می باشد به طوری كه واگیری بیماری سل شما را سریعاً بعد از دوهفته از شروع درمان حتی در صورت مثبت بودن آزمایش خلط شما كاهش داده و در طول زمان مصرف دارو ادامه خواهد داد. افرادی كه به مدت طولانی در تماس نزدیك با بیماران مسلول واگیر می باشند بیشترین میزان خطر ابتلاء به سل را دارا هستند. تماس نزدیك بیمار معمولاً با اعضای خانواده، هم اطاقی ، دوستان و همكاران رخ می دهد. این افراد به دلیل تماس با میكروسكوپ سل، در معرض خطر ابتلاء به عفونت سل می باشند. مكان های پرازدحام ، كوچك ، سربسته ، كم نور ، بدون تهویه مناسب و مرطوب بهترین شرایط را برای تسهیل انتقال عفونت ایجاد می كنند. تابش مستقیم آفتاب در عرض ۵ دقیقه باسیل سل را از بین می برد. لذا در كشورهای گرمسیر تماس مستقیم اشعه آفتاب روش مناسبی برای از بین بردن میكروب سل است . به همین دلیل گسترش و سرایت بیماری بیشتر در خانه ها یا كلبه های تاریك اتفاق می افتد.
بیماری سل
آیا تمام افرادی كه با میكروب سل آلوده شده اند به این بیماری مبتلا می شوند ؟ خیر. ورود میكروب سل به ریه ها مساوی با ابتلاء به سل نیست ، چون سیستم ایمنی بدن در مقابل این میكروب دفاع كرده و اطراف آن را یك دیواره محكم دفاعی كشیده و آن را غیرفعال و خفته می كند . لذا در این حالت در اكثر موارد فرد حتی متوجه ورود میكروب به بدن خود و این دفاع بدن در ریه های خود نمی شود. به خاطر همین است كه تاكنون یك سوم مردم به این میكروب آلوده شده اند ولی خود از این موضوع اطلاع ندارند.
تنها در ۱۰% موارد این دیواره دفاعی به دلائل مختلف تخریب شده و میكروب های خفته و غیرفعال سل بیدار شده و شروع به تكثیر می كنند . در این زمان به دلیل فعالیت شدید میكروب سل بیمار دچار علائم بیماری سل می شود و در این مرحله به این فرد «بیمار مسلول» می گویند . پس فرد آلوده شده به میكروب سل (عفونت یافته) بیمار نبودهو كاملاً سالم می باشد. این فرد حتی میكرووب سل به دیگران منتقل نمی كند و احساس ناخوشی نیز نمی كند . رادیوگرافی ریه این افراد نیز كاملاً طبیعی خواهد بود. ولی این افراد تست پوستی سل (تست توبركولین) مثبت دارند. چه افرادی بیشتر ممكن است مبتلا به سل شوند؟ گروهی ازافراد جامعه نسبت به دیگران بیشتر در معرض ابتلا به بیماری سل هستند .این گروه از افراد را می توان به دو دسته تقسیم كرد، یك گروه افرادی هستند كه بیشتر در معرض تماس با میكروب و گرفتن عفونت سل هستند و گروه دیگر افرادی را شامل میشوند كه دچـــار عفونت شده اند و شانس بیشتری برای ابتلا به بیماری دارند.
گروه اول شامل:
فرد در تماس نزدیك و مستمر با بیمار مبتلا به سل ریوی واگیر
جوامع كم درآمد با خدمات بهداشتی ضعیف
اشخاص متولد شده در مناطقی از جهان كه بیماری سل شایع می باشد
افرادی كه به مدت طولانی در مراكز خاص نگهداری می شوند (نظیرزندان ها و آسایشگاه های سالمندان ، پناهگاهها و …)
افراد معتاد به مواد مخدر تزریقی
گروههای دیگری از افراد جامعه كه شیوع بالای بیماری سل دارند (نظیر كارگران مهاجر از كشورهای با شیوع بالا یا افراد بی خانمان)
افرادی كه تماس شغلی با بیماران مبتلا به سل دارند
گروه دوم شامل:
افراد مبتلا به عفونت HIV (ایدز)
افرادی كه در دوسال اخیر مبتلا به عفونت سل شده اند
افرادی كه معتاد به مواد مخدر تزریقی هستند
افرادی كه سابقه درمان ناكافی سل دارند
افرادی كه در موقعیت های خاص طبی نظیر موارد زیر هستند :
دیابت (بیماری قند) بیماری سیلیكوز درمان طولانی با داروهای كورتن مصرف داروهای پیوند اعضاء (كاهنده سیستم ایمنی) سرطان سر و گردن سرطان خون و غدد لنفاوی نارسائی مزمن كلیوی پائین بودن وزن بدن (۱۰% یا بیشتر زیر میزان ایده آل) عفونت HIV(ایدز)، معتادان به مواد مخدر تزریقی ، عفونت در دو سال اخیر با میكروب سل افراد مبتلا به دیابت (بیماری قند) ۲ تا ۴ برابر افراد عادی مستعد به پیشرفت عفونت ســـل می باشند. بخصوص بیماران دیابتی وابسته به انسولین كه به خوبی كنترل نمی شوند بیشتر در معرض خطر هستند.سل كدام عضو بدن را مبتلا می كند و انواع آن كدام است ؟ این بیماری قادر است تمام اعضای بدن را مبتلا كند . بیشترین عضوی كه در بدن مبتلا می شود ریه ها (شش ها) می باشند . لذا سل ریوی شایعترین نوع سل است. در صورتی كه سل اعضای دیگر بدن را به جز ریه ها درگیر كند به آن سل خارج ریوی گفته شده كه تحت نام همان عضو درگیر نامیده می شود. نظیر سل غدد لنفاوی یا سل استخوان یا سل ادراری یا سل مغز (مننژیت سلی) و غیره و …
انواع سل ریوی كدام است ؟ در سل ریوی اغلب خلط ایجاد می شود. اگر در آزمایش میكروسكوپی خلط بیمار میكروب سل مشاهده شد به آن سل ریوی خلط مثبت و اگر میكروب سل مشاهده نشود به آن سل ریوی خلط منفی می گویند.
آیا تمام انواع سل مسری بوده و به اطرافیان منتقل می شود؟ خیر . تنها بیمار مبتلا به سل ریوی خلط مثبت می تواند میكروب را در هوا پخش كرده و بیماری را به اطرافیان منتقل نماید. لذا در اكثر موارد سل ریوی خلط منفی و انواع سل خارج ریوی مسری نبوده و به دیگران منتقل نمی شوند.
بیماری افراد مبتلا به سل ریوی خلط مثبت تا چه زمانی به اطرافیان سرایت می كند؟ بیماری این افراد از زمانی كه دچار سرفه و خلط شده اند تا ۲ هفته از شروع درمان دارویی ضد سل برای اطرافیان خطر سرایت دارد. بعد از آن این افراد هیچگونه خطری برای اطرافیان ندارند.
علائم انواع سل كدام است ؟ بیماری سل خود را به هر شكل ممكن است نشان دهد. در كشور ما كه این بیماری شیوع نسبتاً زیادی دارد در بسیاری از موارد در تشخیص بیماری ، باید سل را به خاطر داشت . بیماری سل ممكن است شبیه بیماریهای دیگر تظاهر نماید. این تظاهرات ممكن است شبیه بیماریهای دیگر نظیر ذات الریه برونشیت ، آبسه ریوی ، سرطان و عفونت های قارچی باشد. بیمار مبتلا به بیماری سل می تواند دارای علائم عمومی ، ریوی یا وابسته به ارگان های دیگر بدن و یا تركیبی از این موارد باشد.
بیماری سل
علائم و نشانه های عمومی بیماری سل معمولاً ایجاد علائم بیماری می نماید ، ولی بسیاری از بیماران حتی آنهایی كه بیماری پیشرفته دارند، علائم خفیف و آهسته ای داشته كه ممكن است به طور معمول در نظر گرفته نشود. تعدادی از بیماران مبتلا به سل خارج ریوی نیز در حقیقت ممكن است بدون علامت باشند. معمولاً بایددر بیماران یا افراد بدون علامت كه علائم خفیف یا غیرواضح دارند، از طریق بررسی سابقه تماس، رادیوگرافی غیرطبیعی ریه ، واكنش مثبت تست سل و یا كشت مثبت میكروب سل پی به بیماری برد. تعدادی از بیماران ممكن است در ابتدا برای مدت چند هفته تا چند ماه احساس خستگی ، بی اشتهایی ، كاهش وزن ، ضعف عمومی ، تعریق شبانه بخصوص در نیمه فوقانی بدن ، قاعدگی نامنظم یا تب های خفیف نمایند. این علائم و نشانه ها اغلب در زمان فعالیت كاری شدید یا استرس های هیجانی تشدید می گردند. سل در بیماران دیگر ممكن است به صورت یك بیماری تب دار حاد، به همراه لرز و علائم عمومی شبیه آنفولانزا بروز نماید. در این حالت بیماران تا زمانی كه احساس می كنند ، این علائم مربوط به یك عفونت ساده نظیر سرماخوردگی بوده و خودبخود برطرف می شود ، به پزشك مراجعه نمی نمایند. علائم حاد ممكن است طولانی و مزمن شوند. گاهی اوقات علائم عمومی غیراختصاصی به صورت تب بدون علت مشخص ، تنها تظاهرات بیماری سل می باشد. برای تشخیص معمولاً یك سری بررسی های تخصصی نظیر رادیوگرافی و تصویرنگاری های متعدد از قفسه سینه ، نمونه برداری از ضایعات ، كشت از نمونه های ریه ، پرده ریه و قلب، كبد و صفاق انجام می شود كه ممكن است بیانگر نتایج غیرطبیعی باشد. در بعضی از مواقع نمونه برداری و كشت مغز استخوان و حتی جراحی شكم برای تشخیص لازم می گردد. علائم و نشانه های سل ریوی و پرده ریه سل ریوی به طور مشخص همواره با یك سرفه مختصر آغاز می شود. این علامت به طور آهسته در بیش از سه هفته شدت یافته منجربه تولید خلط چسبنده یا چركی می گردد. در برخی از موارد رگه های خونی در خلط وجود دارد. گاهی اوقات یك درد مبهم و یا شدید در قفسه سینه احساس می شود. تنگی نفس شایع نیست اما معمولاً وجود آن بیانگر درگیری شدید ریه ها ، تجمع مایع فراوان در فضای پرده های ریه و یا همراهی با بیماریهای قلبی ریوی دیگر می باشد . تعدادی از بیماران علائم خود را شبیه علائم و نشانه های آنفولانزا و سرماخوردگی شدید نظیر سرفه های خلط دار، تب ، لرز ، درد عضلانی و تعریق ، برونشیت حاد یا ذات الریه تجربه می نمایند. جمع شدن آب در ریه معمولاً یك طرفه است و ممكن است همراه درد قفسه سینه با كیفیت خرد كننده باشد. بسیاری از بیماران مبتلا به این نوع سل كه به آن سل پرده ریه می گویند ، علائم عمومی مختصر دارند.
علائم و نشانه های سل خارج ریوی ۱- سل غدد لنفاوی : بیماری سل ممكن است هر یك از غدد لنفاوی بدن را درگیر نماید . سل عدد لنفاوی گردن و فوق ترقوه شایع می باشد. علائم شامل بزرگی غدد لنفاوی و یا احتمالاً خروج چرك از ضایعه می باشد. معمولاً بیمار به دلیل ایجاد یك توده در گردن سریعاً متوجه آن شده و جهت تشخیص مراجــعه می نماید. تخلیه خود بخودی از این غدد ممكن است دیده شود. جهت آزمایش تشخیص می توان از مایع چركی كشیده شده توسط سوزن یا نمونه برداری جراحی و یا مایع تخلیه شده از محل خروج چرك استفاده كرد . ۲- سل ادراری تناسلی : به دنبال یافته هایی نظیر عفونت عود كننده ادراری با كشت منفی از نظر میكروب های بیماریزای شایع ، وجود بدون دلیل خون در ادرار، تب های عود كننده بدون منشأ مشخص یا شواهدی در عكس كلیه ها دال بر علائم غیرطبیعی در لگنچه های ، لگن ، میزراه یا مثانه بخصوص اگر نواحی متعددی از درگیری وجود داشته باشد، باید سل ادراری تناسلی را در نظر گرفت . مردان ممكن است بیماری را به صورت یك برجستگی تسبیح مانند در مجرای برنده اسپرم در لمس، مجرای ترشحی در كیسه بیضه یا سفتی پروستات تجربه نمایند. در زنان ممكن است تظاهرات به صورت قاعدگی نامنظم یا قطع كامل آن، بیماریهای التهابی لگن یا نازائی باشد. تشخیص به طور معمول توسط كشت های مكرر از نمونه های اولین ادرار صبحگاهی یا براساس آزمایش های كشت و بافت شناسی از نمونه های آسیب شناسی به دست می آید. ۳- سل استخوان و مفاصل : درگیری استخوانی معمولاً به صورت التهاب مفاصل و عفونت استخوان دیده می شود . تب و درد موضعی در درگیری استخوان شایع می باشد. مهره های تحتانی قفسه سینه و مفاصلی كه وزن زیادی را تحمل می نمایند معمولاً درگیر می گردند. در برخی از موارد این ضایعات در عكس برداری های معمولی نیز دیده نمی شود. نیمی از این بیماران سابقه درگیری ریوی نیز ندارند. بیماری استخوانی سل اكثراً در سنین كهولت دیده می شود. ۴- سل مغز و اعصاب : رفتار غیرطبیعی ، سردرد و تشنج نشان دهنده مننژیت سلی می باشد و اكثراً به دلیل انتشار خونی ایجاد می شود. مننژیت اكثراً در نوزادان و كودكان كم سن و سال به صورت نخستین عارضه اولین عفونت سلی دیده شده ، اما ممكن است در هر گروه سنی دیگر نیز رخ دهد. ۵- سل صفاق (روده بند): سل شكمی یا صفاق خود را به صورت تجمع آب در محوطه شكم و تب نشان داده و گاهی اوقات در لمس شكم حالت خمیری شكل داشته و یا حاوی توده خواهد بود . ۶-سل منتشر (ارزنی): انتشار خونی (سل ارزنی) می تواند در هر سنی رخ دهد . بیماری ممكن است به صورت حاد به همراه تب، تنگی نفس و سیاهی انتهای دست و پا و لبها بروز نموده و یا به صورت یك بیماری مزمن به همراه علائم عمومی خود را نشان دهد.
تشخیص بیماری سل چگونه است ؟ تشخیص بیماری سل ریوی در قدم اول در افراد مشكوك (بیش از سه هفته سرفه داشته و یا خلط خونی دارند) سه نوبت آزمایش خلط می باشد. در آزمایشگاه سل با بررسی خلط در زیر میكروسكوپ می توانند میكروب سل را مشاهده نمایند. اگر میكروب سل در آزمایش خلط مشاهده نشد آنگاه پزشك با عكس برداری (رادیوگــرافی) از ریه های بیمار می تواند پی به وجود بیماری سل در بیمار ببرد. انواع سل دیگر را می توان با آزمایش ادرار ،آب جمع شده در ریه ها و یا شكم و نمونه برداری از غدد لنفاوی و دیگر ضایعات شناسایی كرد.
برای آزمایش خلط چه باید كرد؟ ترشحات بینی و بزاق خلط نبوده بلكه خلط عبارت است از موادی كه از ریه ها بعد از یك سرفه عمیق خارج می شود . شما می توانید راهنمایی لازم را در خصوص چگونگی جمع آوری نمونه خلط از مسئولین آزمایشگاه بپرسید . افرادی كه مشكوك به سل ریوی می باشند باید حداقل سه آزمایش بر روی نمونه خلط انجام دهند. بهتر است كه این سه نمونه خلط به شكل سه نمونه خلط صبحگاهی در سه روز متفاوت جمع آوری گردد. باید از تحویل ترشحات بینی ، گلو و یا بزاق كه نمونه های نامناسب می باشند پرهیز نمایید.
توصیه می شود مراحل زیر را جهت تهیه یك نمونه خلط خوب به ترتیب زیر انجام دهید :
نظافت و شستشوی دهان توسط آب جوشیده سرد شده
رفتن به فضای باز مثلاً حیاط و بدور از افراد دیگر
تنفس عمیق سه بار پشت سرهم
بعد از سومین تنفس عمیق ، سرفه محكم و سعی در خارج كردن خلط از عمق ریه ها
خروج خلط به اندازه یك قاشق مرباخوری در داخل ظرف تحویلی توسط آزمایشگاه
ماندن در فضای باز تا زمانی كه سرفه متوقف گردد.
در صورتی كه نمی توانید خلط خود را خارج نمایید تنفس بخار آب و شربت های خلط آور ممكن است در تحریك تولید خلط موثر باشند. در این حالت چندین تنفس طبیعی در بخار مرطوب انجام داده ، سپس یك دم عمیق كشیده و سرفه محكم نمایید ، سپس خلط خود را پس از خارج كردن از عمق ریه به داخل ظرف جمع آوری نمونه بریزید. معمولاً جهت جمع آوری نمونه خلط توسط سرفه های عمیق ۱۵ دقیقه زمان لازم است . به دلیل این كه ایجاد خلط از این طریق بسیار آبكی و نظیر بزاق می باشد باید در این رابطه به آزمایشگاه تذكر لازم را بدهید. نمونه خلط باید در ظروف مورد اطمینان كه توسط آزمایشگاه در اختیار شما گذاشته شده جمع آوری نمایید . مشخصات شما و تاریخ جمع آوری باید بر روی بدنه آن الصاق شده باشد . ظرف را در یك كیسه پلاستیكی تمیز قرار داده و آن را سریعاً به آزمایشگاه برسانید. نمونه های خلطی كه بیش از ۲۴ ساعت نگهداری شده اند مناسب نیستند.
برای آزمایش ادرار چه باید كرد ؟ ابتدا باید محل خروج ادرار را با آب و صابون به خوبی شستشو دهید . نمونه وسط ، اولین ادرار صبحگاهی جهت آزمایش مناسب می باشد. معمولاً حداقل ۳ نمونه ادرار صبحگاهی در سه روز متفاوت در ظروف استریل جداگانه توصیه شده توسط آزمایشگاه ، جهت بررسی وجود میكروب سل نیاز می باشد . به دلیل این كه آنتی بیوتیك ها باعث مهار رشد میكروب سل در ادرار می شوند ، مناسب است كه بیمار قبل از دادن نمونه آنتی بیوتیك مصرف نكرده باشد. نمونه هایی كه كمتر از ۴۰ میلی لیتر بوده و یا بیش از ۲۴ ساعت نگهداری شده باشند برای كشت مناسب نخواهند بود.
آیا بیماری سل درمان پذیر است ؟ بلی . اگر شما نكات درمانی توصیه شده در این كتاب را به خوبی رعایت نمایید، خوشبختانه امروزه با داروهای موجود در بازار نزدیك به ۱۰۰% بهبودی كامل پیدا می نمایید . اكثر داروهای ضد سل خوراكی بوده و نیازی به بستری شدن در بیمارستان ندارد. شما می توانید در منزل داروهای خود را مصرف كرده و بعد از مدت كوتاهی به كار قبلی خود بازگردید.
اصولی را كه باید در درمان دارویی بیماری سل خود رعایت نماییم تا بهبودی یابیم كدامند ؟
حتماً تمام انواع داروهای تجویز شده را مصرف نمایید.
از كم و زیاد كردن خودسرانه مقدار هر یك از داروها با هر بهانه ای پرهیز نمایید.
نظم در مصرف داروها را رعایت نمایید و آنها را به همان روشی كه توسط مسئولین مربوطه توصیه شده مصرف نمایید. (مثلاً اگر باید داروها را هر روز مصرف نمایید آن را حتماً رعایت نمایید)
طول دوره درمانی را كه حداقل ۶ ماه است ، كاملاً رعایت نمایید و مصرف داروها را به بهانی اینكه بهبودی حاصل كرده و دیگر نیازی به ادامه داروها نیست ، بطور خودسرانه قطع نكنید.
اگر اصول درمان سل را رعایت نكنیم چه اتفاقی ممكن است بیفتد؟ اگر شما حتی یكی از موارد ذكر شده در بالا را رعایت نكیند ، تعدادی از میكروب های سل زنده مانده و در نقاط دور دست ریه ها پنهان می شوند . این میكروب های زنده قوی تر شده و نسبت به داروهای ناقص مصرف شده مقاومت پیدا می كنند . بطوری كه این میكروب ها بسیار خطرناكتر و كشنده تر از میكروب های معمولی سل خواهند بود. این میكروب های قوی در زمان كوتاهی تكثیر پیدا كرده و فرد را مجدداً دچار بیماری می كنند . با این تفاوت كه این بار مبتلا به بیماری سل مقاوم به داروها شده و داروهای قبلی در مورد او دیگر موثر نبوده و به دلیل نبودن داروی دیگر ضد سل، محكوم به مرگ خواهد بود. لذا رعایت نكات فوق و عدم سهل انگاری در این رابطه بخصوص برای بیماران مسلول ریوی جنبه حیاتی دارد. متأسفانه این بیماران علاوه بر ابتلای مجدد ، اطرافیان خود را به سلی مبتلا خواهند ساخت كه هرگز درمان نمی شوند . لذا مسئولیت اطرافیان بیمار، در رعایت نكات درماین بیمار خود ، برای حفظ سلامت ایشان نیز بسیار حائز اهمیت می باشد.
مسئولین جهت رعایت اصول درمانی توسط بیمارانی كه ممكن است این نكات را رعایت نكنند چه تمهیداتی در نظر گرفته اند ؟ برای اینكه احتمال عدم رعایت یكی از این اصول توسط شما به حداقل برسد، مسئولین بهداشتی یك ناظر درمانی را برای نظارت بر مصرف داروها ، به شما توصیه می كنند. ناظر بهداشتی درمان شما ، زمان معینی را در روز مشخص می كند كه در آن ساعت شما باید به مركز بهداشتی نزدیك منزل خود بطور روزانه مراجعه كرده و داروی خود را در مقابل این ناظر بهداشتی مصرف نمایید . در برخی مواقع ممكن است ناظر به محل سكونت شما آمده و داروهای همان روز را به شما داده تا در مقابل او بلع نمایید. به این روش «درمان كوتاه مدت با نظارت مستقیم» و یا به اختصار داتس (DOTS) می گویند.
درمان بیماری سل چگونه است ؟ اگر شما قبلاً به دلیل ابتلاء به بیماری سل داروهای ضد سل مصرف نكرده اید ، به مدت حداقل ۶ ماه ، از ۴ نوع داروی خوراكی مخصوص درمان سل كه به صورت قرص و كپسول می باشند ، برای شما تجویز خواهند كرد . این داروها را شما می توانید به راحتی با نظارت یك فرد دیگر استفاده نمایید . لذا نیازی به بستری شدن در بیمارستان و یا آسایشگاه نخواهد بود. در صورتیكه شما قبلاً به دلیل ابتلا به بیماری سل به مدت ۶ ماه داروهای ضد سل مصرف كرده باشید ، برای شما به مدت حداقل ۸ ماه ، از ۵ نوع داروی مخصوص درمان سل كه به صورت خوراكی و تزریق می باشند ، تجویز خواهند كرد . ممكن است در ابتدا تعداد زیاد داروها كه ممكن است به حدود نه تا ده قرص و كپسول در روز برسد، كمی برای شما غیر منتظره و ناراحت كننده بنظر آید ، ولی این نكته را باید درنظر داشت كه استفاده از تمام آنها برای بهبودی شما لازم بوده و تاكنون بسیاری از بیماران به راحتی همین تعداد دارو را روزانه مصرف كرده و بهبودی كامل یافته اند.
اسامی داروهای ضد سل كدام است ؟ قوی ترین داروی ضد سل «ایزونیازید» نام دارد كه به صورت قرص سفید رنگ در دواندازه كوچك و بزرگ ساخته می شود.. قرص كوچك یكصد میلی گرمی بوده و قرص بزرگتر سیصد میلی گرمی است . این دارو تنها در بیماری سل استفاده می شود. بر روی یك طرف قرص بزرگ حروف لانین d.P مشاهده می شود. حداكثر میزان مصرف این قرص كه توسط پزشك و یا مسئولین بهداشتی برای افراد ۶۰ كیلوگرم وزن تجویز می شود یك قرص بزرگ (۳۰۰ میلی گرمی) بطور روزانه است . این قرص را باید همراه دیگر داروهای ضد سل یك ساعت قبل و یا ۲ ساعت بعداز غدا با آب مصرف كرد. قرص و یا شربت های سفید رنگ ضد اسید معده (آنتی اسید) كه حاوی آلمیــنیوم می باشند نباید در زمان مصرف داروهای ضد سل بخصوص ایزونیازید استفاده نمود، چون موجب می شود اثر داروی ضد سل كاهش یابد.
داروی قوی دیگر ضد سل «ریفامپین» نام دارد كه به صورت كپسول تمام قرمز و یا دو رنگ قرمز و آبی و قطره در ایران وجود دارد. كپسول قرمز سیصد میلی گرمی و كپسول دو رنگ یكصد و پنجاه میلی گرمی می باشد.
این دارو در بیماری های دیگر نیز مصرف می شود. حداكثر میزان مصرف این كپسول كه توسط پزشك و یا مسئولین بهداشتی برای افراد بالای ۶۰ كیلوگرم وزن تجویز می شود دو كپسول قرمز رنگ (۳۰۰ میلی گرمی) بطور روزانه است . این كپسول را باید همراه دیگر داروهای ضد سل یك ساعت قبل و یا ۲ ساعت بعد از غذا با آب مصرف كرد. این كپسول موجب نارنجی رنگ شدن ادرار، لباس زیر و ترشحات بدن و یا لنز چشمی می شود. داروی دیگری كه در درمان سل مصرف می شود «اتامبوتول» است كه به صورت قرص خاكستری رنگ با طرفین كمی محدب و برجسته (۴۰۰ میلی گرمی) در ایران ساخته می شود. این دارو تنها در بیماری سل استفاده می شود. حداكثر میزان مصرف این قرص كه توسط پزشك و یا مسئولین بهداشتی برای افراد بالای ۶۰ كیلوگرم وزن تجویز می شود ۳ یا ۴ قرص (۴۰۰ میلی گرمی) بطور روزانه است این قرص را باید همراه دیگر داروهای ضد سل یك ساعت قبل و یا ۲ ساعت بعد از غذا با آب مصرف كرد. داروی ضد سل دیگر «پیرازینامید» بوده كه به صورت قرص سفید رنگ (۵۰۰ میلی گرمی) در ایران موجود است . این قرص از نظر اندازه و ظاهر شبیه قرص بزرگ (سیصد میلی گرمی) ایزونیازید می باشد. به همین دلیل در برخی موارد به اشتباه این دو دارو به جای هم مصرف می شوند و موجب عوارض بسیار خطرناك خواهند شد. لذا توصیه می شود در مصرف این دو دارو دقت كافی نمایید . تنها اختلاف ظاهری این دو دارو بر روی نوشته لاتین d.P بر روی یك طرف قرص ایزونیازید می باشد . بطوری كه در دو طرف قرص پیرازینامید ساده بوده و هیچ حروفی نوشته نشده است.
این دارو نیز تنها در بیماری سل استفاده می شود . حداكثر میزان مصرف این قرص كه توسط پزشك و یا مسئولین بهداشتی برای افراد بالای ۶۰ كیلوگرم وزن تجویز می شود ۳ یا ۴ قرص (۵۰۰ میلی گرمی) بطور روزانه است . این قرص را باید همراه دیگر داروهای ضد سل یك ساعت قبل و یا ۲ ساعت بعد از غذا با آب مصرف كرد. داروی دیگر ضد سل «استرپتومایسین» است كه به صورت آمپول (ویال) تزریقی یك گرمی در ایران موجود است . این دارو در اكثر موارد به عنوان داروی پنجم در درمان بیمارانی استفاده می شود كه قبلاً به مدت حداقل ۶ ماه دارو مصرف كرده اند . این دارو تنها به صورت عضلانی در باسن تزریق می شود.
این دارو در بیماریهای دیگر نیز مصرف می شود. حداكثر میزان مصرف آن كه توسط پزشك و یا مسئولین بهداشتی برای افراد بالای ۶۰ كیلوگرم وزن تجویز می شود یك آمپول یك گرمی بطور روزانه برای حداكثر ۲ ماه می باشد. در بیماران بالای ۶۰ سالگی ، دو سوم آمپول (۷۵۰ میلی گرم) روزانه مصرف می شود. قرص ویتامین ب ۶ داروی ضد سل نیست ، ولی در برخی از موارد مصرف آن را به همراه قرص ایزونیازید توصیه می كنند.
داروهای ضد سل را در طی درمان چگونه استفاده می كنند؟ اگر شما قبلاً داروهای ضد سل مصرف نكردید، باید در آغاز درمان به مدت ۲ ماه ، چهار داروی ایزونیازید ، ریفامپین ، اتامبوتول و پیرازینامید را به طور روزانه مصرف نمایید . سپس به مدت ۴ ماه تنها از داروهای ایزونیازید و ریفامپین استفاده كنید . این دوره درمانی كه حداقل ۶ ماه خواهد بود باید بطور كامل و منظم مصرف گردد. در صورتیكه شما قبلاً به دلیل ابتلاء به بیماری سل به مدت ۶ ماه داروهای ضد سل یاد شده را مصرف كرده باشید ، باید در آغاز درمان مجدد به مدت ۲ ماه ، از ۵ داروی ایزونیازید ، ریفامپین ، اتامبوتول ، پیرازینامید و استرپتومایسین به طور روزانه مصرف كرده سپس بر حسب توصیه پزشك و یا مسئولین بهداشتی داروها را با میزان كمتری به مدت حداقل ۸ ماه مصرف نمایید.
چگونه می توان پی برد كه بیمار در حین درمان در حال بهبودی است ؟ علاوه بر اینكه شما در چند هفته اول درمان احساس بهبودی می كنید ، تب قطع شده و اشتهای شما زیاد خواهد شد. بطوری كه در این زمان ممكن است افزایش وزن نیز پیدا كنید. لذا توزین ماهانه و افزایش وزن نشانه پیشرفت بهبودی می تواند باشد. اما ممكن است این افزایش وزن در تمام افراد مشاهده نشود. از طرف دیگر سرفه های شما كم و یا قطع شده و خلط شما كــــــم می گردد. اما برای اطمینان از سیر بهبودی بیمار مسلول ریوی در حین درمان ، بهترین راه آزمایش خلط می باشد. به همین خاطر به شما توصیه می شود در پایان ماه دوم ، ماه پنجم و پایان دوره درمانی خود، آزمایش خلط انجام دهید . در اكثر موارد در آزمایش خلط پایان ماه دوم درمان شما دیگر میكروب سل دیده نخواهد شد.
جهت بهبودی كامل خود ، چه نكاتی را باید در مصرف داروها رعایت كرد ؟
دستورات دارویی توصیه شده توسط پزشك و یا مسئولین بهداشتی را به موقع و مداوم اجرا نمایید.
طول درمان بیماری شما حداقل ۶ ماه است ، در طی این مدت داروها را به هیچ عنوان خودسرانه قطع نكنید.
به خاطر تعدد داروها و كاهش احتمال فراموشی مصرف آنها، مناسب است كلیه داروها را با فاصله چند ثانیه از هم در صبحگاه قبل از
چون نظم در درمان بسیار حائز اهمیت است مناسب است جهت جلوگیری از فراموش كردن مصرف داروها ، یك نفر از مسئولین
در صورتیكه داروها را خودتان به تنهایی مصرف می كنید مناسب است جهت كاهش احتمال اشتباه در مصرف داروها ، قرص و كپسول
در صورت عدم تحمل مصرف هم زمان داروها باید با پزشك سل خود و یا مسئولین بهداشتی مربوطه مشورت نمایید.
در صورت بروز تهوع خفیف می توانید داروها را قبل از خواب مصرف نمایید.
از مصرف داروهای ضد اسید معده (آنتی اسید) نظیر شربت و یا قرص حاوی آلمینیوم جداً پرهیز نمایید . چون این داروها موجب می شود
آمپول ، قرص های خوراكی و یا كاشنی پیشگیری از حاملگی ، در زمان مصرف داروهای ضد سل اثر خود را از دست می دهند . لذا باید
هیچگاه به توصیه های افراد غیر مسئول و ناوارد در رابطه با بیماری خود و درمان آن توجه نكنید. تمام اطلاعات و یا راهنمایی های لازم
جهت كمك به تقویت ایمنی بدن و تسریع بهبودی در حین درمان از مواد غذایی پرپروتئین نظیر گوشت و لبنیات بیشتر استفاده نمایید.
قبل از آغاز درمان چه نكاتی را باید در نظر داشت ؟ قبل از مصرف داروها باید نكات زیر را به پزشك سل خود و یا مسئولین بهداشتی متذكر شوید.
- داشتن سابقه بیماری خاص دیگر نظیر (بیماری قند یا دیابت- نارسایی كلیه – بیماری های كبدی – اعتیاد به مواد مخدر- بیماریهای خونی – صرع یا تشنج – نقرس – كاهش شنوایی ویا بینایی – سابقه قبلی ابتلاء به سل – بیماری ایدز – سرطان – پیوند اعضاء – بیماریهای نقص ایمنی بدن و…)
- لیست كاملی از داروهای دیگری كه هم اكنون مصرف می كنید . (داروهای ضد سل اثر بسیاری از داروهای دیگر را كاهش می دهند)
- حاملگی
عوارض داروهای سل كدام است و در صورت بروز چه باید كرد ؟ در صورت بروز هر یك از علائم زیر مصرف داروها را فوراً قطع كرده و سریعاً به پزشك سل حود و یا مسئولین بهداشتی مربوطه مراجعه كنید:
ایجاد زردی در سفیدی چشم ها (تمام داروها را قطع كنید)
اشكال در دیدن (قرص اتامبوتول را قطع كنید)
وزوز گوش و یا كاهش شنوایی (آمپول استرپتومایسین را قطع كنید)
استفراغ ، گیجی و درد شكمی بسیار شدید (تمام داروها راقطع كنید)
در صورت بروز هر یك از علائم زیر، مصرف داروها را ادامه داده و در اسرع وقت به پزشك سل خود و یا مسئولین بهداشتی مربوطه اطلاع دهید:
خارش بدن
ایحاد لكه پوستی
درد مفاصل
احساس گزگز یا بی حسی در پاها و یا دست ها
تهوع ساده
درد مختصر در ناحیه معده
بی اشتهایی
نكته مهم: رنگ نارنجی ادرار و دیگر ترشحات بدن به دنبال مصرف كپسول ضد سل ریفامپین ایجاد شده كه طبیعی بوده و احتیاج به مراجعه به پزشك ندارد.
جهت جلوگیری از انتقال میكروب سل به اطرافیان خود چه باید كرد ؟ یادآوری می گردد كه اگر مبتلا به سل ریوی هستید، میكروب سل توسط شما از طریق سرفه، عطسه ، خنده و صحبت كردن در فضای اتاق پراكنده می شود . اگر مبتلا به سل غیر ریوی (خارج ریوی) هستید، از نظر انتقال میكروب سل و مسری بودن برای اطرافیان خود مشكلی ایجــاد نمی كنید.
توجه : در صورتیكه مبتلا به سل ریوی از نوع واگیر هستید، قدرت سرایت بیماری شما معمولاً پس از دو تا سه هفته از شروع درمان دارویی ضد سل از بین می رود ، لذا نكات زیر در مورد كاهش انتقال میكروب سل از شما به اطرافیان ، تنها در اوایل شروع درمان سل توصیه می شود :
در صورتیكه بیشتر سرفه می كنید واگیردارتر از دیگر بیماران هستید. لذا توصیه می شود در محیط های بسته كمتر صحبت ، خنده، عطسه و یا سرفه نمایید.
در چند هفته اول درمان دارویی باید همواره بخصوص در فضاهای بسته از ماسك بینی – دهانی چند لایه غیركاغذی استفاده نمایید.
باید به هنگام سرفه و یا عطسه جلوی دهان خود را با دستمال كاغذی پاكیزه بپوشانید.
خلط خود را پس ازخارج كردن از دهان در پاكت یا دستمالی ریخته و سپس آن را بسوزانید. لذا باید از انداختن خلط در معابر و زمین ، چه در خانه و چه در بیرون جداً خودداری نمایید.
هوای اتاق آلوده به میكروب سل حتی در زمان غیاب شما نیز خطر سرایت دارد. لذا نكات ایمنی را باید در هر حالت رعایت گردد.
اتاق شما باید رطوبت كم داشته و آفتابگیر و با تهویه مناسب بوده بطوریكه جریان هوا از داخل ساختمان به داخل اتاق و از داخل اتاق به فضای باز بیرون ساختمان باشد.
نور مستقیم آفتاب در كشتن میكروب سل بسیار موثر است ، لذا توصیه می شود اتاق شما طوری انتخاب شود كه حداكثر زمان آقتاب گیری را داشته باشد.
البسه ، ظروف غذا ، در و دیوار اتاق ، نقشی در انتقال میكروب سل ندارند. لذا نیازی به جدا سازی آن نبوده و آنها را می توان بطور معمول نظافت و شستشو كرد . ولی توصیه می شود كه از تكاندن السه و ملحفه بیمار قبل از شستشو خودداری كنید.
در صورت ریختن خلط بر روی سطوح اشیاء و یا كف زمین مناسب است كمی ماده ضدعفونی نظیر ساولن و یا مایع سفید كننده البسه (نظیر وایتكس) بر روی آن ریخته و آن را طبق معمول تمیز نمایید.
مناسب است شما بیشتر از حالت عادی نظافت فردی را رعایت نمایید.
كودكان نسبت به عفونت سل حساس هستند ، لذا توصیه می شود از نزدیك شدن به آنها و یا ورود اطفال به داخل اتاق خود جداً جلوگیری كنید.
در صورتیكه از اطرافیان شما كسی دچار سرفه طولانی مدت است ، حتماً او را جهت معاینه به پزشك معرفی نمایید.
در صورتیكه با كودكی زیر شش سال در یك منزل زندگی می كنید ، او را به مسئولین بهداشتی معرفی نمایید تا تحت درمان دارویی پیشگیری از ابتلاء به سل قرار گیرد.
